ΤΟ ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟ 21 ΣΤΗΝ ΤΕΧΝΗ
Κομμάτια από την μεγάλη έκθεση 1821 ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ
Του Χρήστου Ντάλα
Για τα 200 χρόνια από την Παλλιγενεσία διοργανώθηκε μεγάλη επετειακή έκθεση από το ΜΟΥΣΕΙΟ ΜΠΕΝΑΚΗ (Μάρτιος – Νοέμβριος 2021) 1821 ΠΡΙΝ ΚΑΙ ΜΕΤΑ. Σε τρεις ορόφους και 2500 τετραγωνικά του Μουσείου, Πειραιώς 138, εκτίθενται σπάνιοι πίνακες από πριν το 21 (1770 – 1821), το 21 (1821-1831) και μετά (1831-1870).
Από το λεύκωμα της έκθεσης, σαν ένα μικρό δείγμα, ξεχωρίσαμε λίγα έργα, κυρίως με αναφορά στην περιοχή της Ηπείρου, τα οποία μεταφέρονται παρακάτω.
ΑΛΗ ΠΑΣΑΣ, ΣΟΥΛΙ ΚΑΙ ΕΥΡΩΠΑΪΚΕΣ ΔΥΝΑΜΕΙΣ ΣΤΟ ΙΟΝΙΟ
Η απόσταση της κεντρικής διοίκησης από την περιφέρεια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας επέτρεπε τη γένεση ισχυρών τοπικών φαινομένων εξουσίας, όπως αυτό του Αλή πασά. Κυρίαρχος για δεκαετίες στο πασαλίκι των Ιωαννίνων ελέγχει τις περιοχές βόρεια και νότια από την Ήπειρο, καθώς και τη Ρούμελη μέχρι του Κορινθιακό κόλπο. Συγκρούεται επανειλημμένα με τους Σουλιώτες και τους υποχρεώνει τελικά να εγκαταλείψουν το Σούλι το 1803 και να καταφύγουν στα Επτάνησα. Διατηρεί προσωπικές διπλωματικές σχέσεις με εκπροσώπους των ευρωπαϊκών δυνάμεων (Μεγάλη Βρετανία, Γαλλία και Ρωσία), εξαιτίας της επέκτασης των συγκρούσεών τους στην Αδριατική και το Ιόνιο, κατά τη διάρκεια των Ναπολεόντειων πολέμων. Στην Αυλή του νεαροί Έλληνες, Σουλιώτες και Ρουμελιώτες, εκπαιδεύονται στην τέχνη του πολέμου και γνωρίζουν την ευρωπαϊκή διπλωματία σε μια ταραγμένη εποχή κατά την οποία οι δυνάμεις του Ναπολέοντα έχουν φτάσει στο Ιόνιο πέλαγος. Παρότι δολοφονείται το 1822 παραμένει, για μεγάλο μέρος της ευρωπαϊκής κοινής γνώμης, ένα θρυλικό πρόσωπο συνδεδεμένο με τον Αγώνα των Ελλήνων.
Ακολουθούν σε κατάλληλη σμίκρυνση οι φωτογραφίες 1-18 (ή κάποιες από αυτές) με τους τίτλους που γράφονται παρακάτω.
Προμετωπίδα και σελίδα τίτλου της έκδοσης: (Alphonse de Beauchamp), The life of Ali Pacha, of Jannina, late Visier of Epirus, surnamed Aslan, or the Lion, Lupton Relfe, Λονδίνο 1823
Εσωτερικό του παλατιού του Αλή πασά στα Ιωάννινα – 1855 – Λιθογραφία, 37,1Χ53,8 εκ. – Captain George de la Poer Beresford (1826-1865)
Αλή πασάς και Κυρά Βασιλική – Σχέδιο με κάρβουνο και κιμωλία, 57Χ45 εκ. – Άγνωστος καλλιτέχνης
Η αιχμάλωτη (Κυρά Βασιλική) – 1880 – Λάδι σε μουσαμά. 23,5Χ34 εκ. – Richard Caton Woodville Jr. (1856-1927)
Ο Σαμουήλ (Συγκέντρωση πολεμιστών) – 1874 – Λάδι σε μουσαμά, 83,5Χ55 εκ. – Χαράλαμπος Παχής (1844-1891)
Ο Χορός του Ζαλόγγου – 1833 – Λάδι σε μουσαμά, 29,2Χ37,4 εκ. – January Suchodolski (1797-1875)
Βάρκα με Έλληνες- 19ος αι. – Υδατογραφία σε χαρτί, 52Χ43 εκ. – Μουσείο Μπενάκη 24076 – Η υδατογραφία απεικονίζει Έλληνες πρόσφυγες από την Πάργα – G. Simonetti
Η φυγή των Ελλήνων από την Πάργα – 19ος αι. – Λάδι σε μουσαμά, 92Χ118 εκ. – Carlo Belgioioso (1815-1881)
Έλληνες στην υπηρεσία του Βρετανικού Στρατού στα Επτάνησα – Χαλκογραφία, 15Χ7 εκ. – Hamilton Charles Smith (1776-1859)
Σουλιώτης που συλλογίζεται την καταστροφή της πατρίδας – Λάδι σε ξύλο, 40,5Χ32 εκ. – Άγνωστος καλλιτέχνης
Ο Μάρκος Μπότσαρης – Λάδι σε μουσαμά, 80Χ61 εκ. – Άγνωστος καλλιτέχνης
Νότης Μπότσαρης – 1820 – Λιθογραφία, 60Χ50 εκ. – Godefroy Engelmann (1788 – 1839)
Πορτρέτο του Αθανάσιου (Τούσα) Μπότσαρη – Λάδι σε μουσαμά, 59,5Χ49,5 εκ. – Άγνωστος καλλιτέχνης
Ο θάνατος του Μάρκου Μπότσαρη – 1836-1839 – Λάδι σε μουσαμά, 63Χ91 εκ. – Filippo Marsigli (1790-1863)
Πορτρέτο του Κώστα Μπότσαρη – Λάδι σε μουσαμά, 75Χ57,5 εκ. – Άγνωστος καλλιτέχνης
Πορτρέτο του Γιαννακού Μπότσαρη (1837-1915) – Λάδι σε μουσαμά, 68Χ55,5 εκ. – Συλλογή οικογένειας Μπότσαρη – Γιος του Κώστα Μπότσαρη, διετέλεσε υπασπιστής του βασιλιά Γεωργίου Α΄ – Ελένη Προσαλέντη (1870-1911)
Πιάτο με προσωπογραφία της Αικατερίνης (Ρόζας) Μπότσαρη – Πορσελάνη, επιχρύσωση, διαμ. 24,5 εκ.
Προσωπογραφία του Δημητρίου Μ. Μπότσαρη σε παιδική ηλικία – 1829 – Λάδι σε μουσαμά, 45Χ37 εκ. – Albert Riegel (1802-1858)
ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΚΑΡΑΪΣΚΑΚΗΣ Ο ΓΙΟΣ ΤΗΣ ΚΑΛΟΓΡΙΑΣ
Γεώργιος Καραϊσκάκης (Μαυρομμάτι Καρδίτσας ή Σκουληκαριά Άρτας, 1780-Φάληρο, 1827): Γνωστός και με το παρωνύμιο «της καλογριάς ο γιος», ο Καραϊσκάκης γεννήθηκε ή στο μοναστήρι του Αη Γιώργη στο Μαυρομμάτι Καρδίτσας, κατά την εποχή που η μητέρα του ήταν εκεί καλόγρια, ή στη Σκουληκαριά Άρτας. Πατέρας του θεωρείται ο Δημήτριος Καραΐσκος, αρματολός του Βάλτου. Σε νεαρή ηλικία μπήκε στην Αυλή τον Αλή πασά, ο οποίος εκτιμώντας τον ισχυρό χαρακτήρα του τον περιέλαβε στην προσωπική του φρουρά. Εκεί έμαθε γραφή και ανάγνωση και εκπαιδεύτηκε στην πολεμική τέχνη.
Το 1804 εγκατέλειψε τον Αλή πασά και εντάχθηκε στο κλέφτικο σώμα του Κατσαντώνη, του οποίου έγινε πρωτοπαλίκαρο. Ήταν εξαιρετικά τολμηρός και αθυρόστομος. Στις αρχές του 1821 έγινε αρματολός των Αγράφων, αλλά εξαιτίας της φυματίωσης που τον βασάνιζε αναγκάστηκε να μεταβεί στην Ιθάκη. Κατά τη διάρκεια του πρώτου εμφυλίου πολέμου (1823-1824) κατηγορήθηκε από τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο επί εσχάτη προδοσία και αποσύρθηκε στο Καρπενήσι Τον Ιούλιο του 1826 διορίστηκε αρχιστράτηγος της Ρούμελης και τον Νοέμβριο του ίδιου χρόνου ηγήθηκε της νίκης των Ελλήνων στην Αράχωβα. Τον Απρίλιο του 1827, τραυματίστηκε θανάσιμα στο Φάληρο, στη μάχη εναντίον των στρατευμάτων του Κιουταχή.
Ακολουθούν σε κατάλληλη σμίκρυνση οι φωτογραφίες 19-24 (ή κάποιες από αυτές) με τους τίτλους που γράφονται παρακάτω.
Πορτρέτο του Γεωργίου Καραϊσκάκη – Λάδι σε μουσαμά, 99Χ78 εκ. – Φίλιππος Μαργαρίτης (1810-1892)
Γεώργιος Καραϊσκακης – Λάδι σε μουσαμά, 50Χ63εκ. Περικλής Χέλμης (1818 – μετά το 1888)
Ο Καραϊσκάκης χτυπά τους Τούρκους στην Αράχωβα (λεπτομέρεια) – Λάδι σε μουσαμά, 89Χ66 εκ. – Εθνική Τράπεζα της Ελλάδος Α.Ε. – Αντίγραφο ελαιογραφικού σκίτσου από τον κύκλο έργων που φιλοτέχνησε ο Peter von Hess με θέμα των Αγώνα της Ανεξαρτησίας, 1839 – Άγνωστος καλλιτέχνης (τέλη 19ου – αρχές 20ου αι.)
Το τρόπαιο του Καραϊσκάκη – 1827- Υδατογραφία σε ύφασμα, 60Χ63 εκ – Αθανάσιος Ιατρίδης (1798-1866)
Η αποβίβαση του Καραϊσκακη στο Φάληρο – 1895 – Λάδι σε καμβά, 150Χ273 εκ. – Κωνσταντίνος Βολανάκης (1837 – 1907)
Ο θάνατος του Καραϊσκάκη – 1930 – Λάδι σε καμβά, 105Χ140 εκ. – Έκτορας Δούκας (1885 – 1969)
1821 ΕΙΚΟΝΕΣ ΤΟΥ ΑΓΩΝΑ
Η Ελληνική Επανάσταση ξεκινάει τον Φεβρουάριο του 1821, όταν στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες (σημερινή Ρουμανία), ελληνικά ένοπλα σώματα συγκρούονται με τον οθωμανικό στρατό και συντρίβονται. Παρά την ήττα, ο Αγώνας ξεκινά τον Μάρτιο, συγκροτημένα, σε Ρούμελη και Πελοπόννησο.
Ο στρατός των επαναστατημένων Ελλήνων αποτελείται κυρίως από κατοίκους περιοχών με παράδοση στα όπλα, αρματολούς και κλέφτες, αλλά και κατοίκους χωριών και πόλεων, οι οποίοι, άοπλοι σχεδόν, μπαίνουν με ενθουσιασμό στον πόλεμο. Καθοριστικός για την Επανάσταση είναι επίσης ο ρόλος των ελληνικών πλοίων, τα οποία μετατρέπονται σε πολεμικά και με την εμπειρία τους στο ναυτικό αγώνα, ναυμαχούν εναντίον του οθωμανικού στόλου και μεταφέρουν εφόδια και στρατεύματα στις επαναστατημένες περιοχές.
Από τη Ρούμελη και το Μοριά, από την Ύδρα και τις Σπέτσες, στον Αγώνα στη στεριά και στη θάλασσα συμμετέχουν και Αρβανίτες χριστιανοί ορθόδοξοι, οι οποίοι μοιράζονταν τις τύχες των Ελλήνων από αιώνες. Τον Αγώνα συνδράμουν και πολλοί Έλληνες από περιοχές που δεν επαναστάτησαν, όπως οι Σουλιώτες και οι Επτανήσιοι. Περιοχές, όπως τα Επτάνησα, που τελούν υπό βρετανική προστασία, λειτουργούν ως ασφαλές καταφύγιο για πολλούς επαναστάτες και τις οικογένειές τους. Ο αγώνας δεν είναι τοπικός και είναι συχνές οι περιπτώσεις που οι Πελοποννήσιοι ηγέτες μάχονται με τα σώματά τους στη Ρούμελη.
Η Επανάσταση γνωρίζει κορυφώσεις νικηφόρας δράσης, αλλά και τραγικών καταστροφών: ανάμεσα στις πρώτες, η άλωση της Τριπολιτσάς και η νίκη κατά του οθωμανικού στρατού στα Δερβενάκια, και ανάμεσα στις δεύτερες, οι εκτεταμένες λεηλασίες και σφαγές του άμαχου χριστιανικού πληθυσμού στη Χίο και στα Ψαρά.
Οι Εθνοσυνελεύσεις, η ψήφιση των Συνταγμάτων και η θεσμική συγκρότηση της Διοίκησης αποτελούν συστατικές πράξεις του ελληνικού κράτους.
Η Ναυμαχία στο Ναβαρίνο, τον Οκτώβριο του 1827, σηματοδοτεί την προστασία πλέον του ελληνικού Αγώνα από τις Μεγάλες Δυνάμεις και την αφετηρία της ίδρυσης του ελεύθερου κράτους.
Ακολουθούν σε κατάλληλη σμίκρυνση οι φωτογραφίες 25-36 (ή κάποιες από αυτές) με τους τίτλους που γράφονται παρακάτω.
Το καραούλι – 1851 – Λάδι σε μουσαμά, 57Χ67 εκ. – Θεόδωρος Βρυζάκης (1814/19 – 1878)
Αποτυχία επιχείρησης – 1826 – Λάδι σε μουσαμά, 58,5Χ72,5 εκ. – Henri Decaisne (1799-1852)
Έλληνας πολεμιστής – 1895 – Κάρβουνο σε χαρτί, 58Χ47 εκ. – Emile Dominique Roux (1822-1915)
Ένα Ελληνόπουλο υπερασπίζεται τον πληγωμένο πατέρα του – 1827 – Λάδι σε μουσαμά, 45Χ37 εκ. – Ary Scheffer (1795-1858)
Ανάπηρος του Αγώνα – 1840 – Λάδι σε μουσαμά, 62Χ48 εκ. – Θεόδωρος Βρυζάκης (1814/19-1878)
Η μάχη της Λαγκάδας (18 Ιουνίου 1822), Κομπότι (10 Ιουνίου 1822) και Πέτα (4 Ιουλίου 1822) – Παναγιώτης Ζωγράφος (1790-μετά το 1840 ή 1843)
Ιωάννης Μακρυγιάννης – Σχέδιο με μολύβι, 22Χ16 εκ. – Amedeo Preziosi (1816-1882) (αποδίδεται)
Δημήτριος Μάνωσης – 1821 – Υδατογραφία σε χαρτί, 51,5Χ33 εκ. – G. Shaw
Αγωνιστής – Λάδι σε μουσαμά, 32,5Χ28 εκ. – Νικόλαος Γύζης (1842-1901)
Ο Ομέρ Βρυώνης – 1826-1829 – Επιχρωματισμένη χαλκογραφία, 33,5Χ25,8 εκ. – Giovanni Boggi (1770-1832)
Διάταγμα της Προσωρινής Διοίκησης της Ελλάδας, με το οποίο απαγορεύεται «να πωλώνται και ν’ αγοράζωνται […] άνθρωποι εκατέρων των γενών, παντός έθνους» σε όλη την ελληνική επικράτεια – 25 Φεβρουαρίου 1822 – 31,9Χ21,8 εκ.
Ελληνικός χορός, Ρωμαίικα – 19ος αι. – Λιθογραφία, 17Χ24 εκ. – Theodore Leblanc (1800-1837)