ΤΑΞΙΔΙ ΣΤΟ ΔΙΑΣΤΗΜΑ
Κάτι σαν αγχολυτικό στις μέρες κορωνοϊού
Του Χρ. Ντάλα
Αιτία γι’ αυτό το ασυνήθιστο σημείωμα δύο γεγονότα.
Πρώτα το πνεύμα των ημερών, Πρωτοχρονιά 2021. Σε παλαιότερες προ κορωνοϊού εποχές αυτές τις μέρες τα διαπλανητικά ταξίδια είχαν την τιμητική τους. Στις αίθουσες των κινηματογράφων τα έργα τύπου «Πόλεμος των άστρων». Στο θόλο του πλανηταρίου μικροί – μεγάλοι ταξιδεύαμε στους πλανήτες, τα αστέρια, τους γαλαξίες. Όλος ο κόσμος δικός μας.
Δεύτερο ο κορωνοϊός. Αποκλεισμένοι στα σπίτια μας, με τα συνεχή περιοριστικά μέτρα να μην έχουν τέλος, με τα γήινα ταξίδια στο άδηλο μέλλον, τα ταξίδια στον έξω κόσμο παίρνουν την εκδίκησή τους. Όσο πιο μακρινά, όσο πιο απίθανα.
Πρωτοχρονιάτικες μέρες λοιπόν, τι πιο μακρινό, τι πιο απίθανο από ένα διαπλανητικό ταξίδι. Να δραπετεύσουμε στο διάστημα. Και γιατί όχι λίγο μακρύτερα στο Σύμπαν.
Κάτι σαν μικρό χρονικό του σύμπαντος.
Καμία σχέση η ασχολία και το γνωστικό μου υπόβαθρο με την αστροφυσική. Με αυτή την αθωότητα και με ότι έχω κρατήσει από κάποια διαβάσματα, γι’ αυτό το γοητευτικό θέμα, θα επιχειρήσω μια βουτιά, κάτι σαν μικρό τηλεγραφικό χρονικό της δημιουργίας του σύμπαντος.
Αν παραβλέψουμε τις θεολογικές εξηγήσεις, η επικρατέστερη επιστημονική θεωρία για την αρχή και τη δημιουργία του σύμπαντος είναι της λεγόμενης μεγάλης έκρηξης (Big Bang). Σύμφωνα με αυτή, η αρχή του σύμπαντος τοποθετείται πριν 14 δισεκατομμύρια χρόνια. Αυτή είναι η χρονική στιγμή μηδέν. Από μια αδιανόητη έκρηξη σε ένα αρχικό κοσμικό αυγό ξεχύθηκε το σύνολο της ύλης και ενέργειας του σύμπαντος. Από απειροελάχιστες διαστάσεις το σύμπαν αρχίζει και εξακολουθεί μέχρι σήμερα να διαστέλλεται με τρομακτική ταχύτητα. Στην αρχή ένα νέφος υδρογόνου και ηλίου. Τα υπόλοιπα από τα 92+ στοιχεία του περιοδικού συστήματος που απαντούν στο σύμπαν δημιουργούνται μεταγενέστερα στο εσωτερικό των αστεριών.
Ο Γ. Γραμματικάκης στο κλασικό βιβλίο του «Η κόμη της Βερενίκης», το οποίο υπογράφει «Ηράκλειο, 14 δισ. χρόνια από την μεγάλη έκρηξη», γράφει για τη συνέχεια. Ο καιρός περνά και 3 δισεκατομμύρια χρόνια μετά την αρχική έκρηξη σχηματίζονται οι κβάζαρ, που παρατηρούνται σήμερα με ισχυρά τηλεσκόπια στις εσχατιές του σύμπαντος και είναι οι αγχέγονοι γαλάξίες. Ο δικός μας και οι άλλοι γαλαξίες σχηματίζονται υπό την επίδραση του βαρυτικού πεδίου 7 δισεκατομμύρια χρόνια μετά την μεγάλη έκρηξη. Τέλος, πριν από 5 δισεκατομμύρια χρόνια και ενώ το σύμπαν έχει την υπολογίσιμη ηλικία των 9 δισεκατομμυρίων ετών, από κάποια τοπική συγκέντρωση ύλης στο γαλαξία μας γεννιέται με αργή διαδικασία ο ήλιος. Από το ίδιο νεφέλωμα που σχημάτισε τον ήλιο, αποσπώνται λίγο αργότερα κομμάτια ύλης που θα εξελιχθούν στους πλανήτες. Ένας από αυτούς, η γη, θα αναδειχθεί ικανός να φιλοξενήσει το φαινόμενο της ζωής.
Το απέραντο μεγάλο σύμπαν
Βασική μονάδα του σύμπαντος είναι τα άστρα και ο Ήλιος είναι ένα «τυπικό» άστρο. Ο Ήλιος έχει ακτίνα περίπου 700.000 χλμ. περίπου 100πλάσια της Γης που η ακτίνα της είναι περίπου 6.700 χλμ. Η απόσταση της Γης από τον Ήλιο είναι 150 εκατομμύρια χλμ. και μέχρι τα όρια του Ηλιακού συστήματος, που καταλαμβάνει δηλαδή ο ήλιος και οι 9 πλανήτες του, 6 δις. χλμ. Για την μέτρηση όμως του Σύμπαντος τα χιλιόμετρα δεν έχουν καμία αξία. Σαν μονάδα χρησιμοποιείται το έτος φωτός, δηλαδή η απόσταση που διανύει το φως σε ένα έτος κινούμενο με ταχύτητα 300.000 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο, δηλαδή μονάδα μήκους που ισοδυναμεί με περίπου 9,3 τρισεκατομμύρια χιλιόμετρα.
Ο Γαλαξίας μας περιλαμβάνει τουλάχιστον 200 δισεκατομμύρια άστρα σαν τον ήλιο μας. Για έναν μακρινό παρατηρητή θα έμοιαζε με αθλητικό δίσκο με διάμετρο 100.000 και πάχος 2.000 έτη φωτός.
Τα άστρα πάσχουν από «μοναξιά». Αν θεωρηθεί ότι ένα άστρο, π.χ. ο ήλιος, έχει το μέγεθος μπάλας μπιλιάρδου, η επόμενη μπάλα, που είναι το κοντινότερο άστρο, π.χ. το Α του Κενταύρου, βρίσκεται σε μέση απόσταση περίπου 300 χλμ. Αντίθετα οι Γαλαξίες είναι πιο «κοινωνικοί». Αν θεωρηθεί ένας Γαλαξίας με το μέγεθος ενός πιάτου φαγητού, το επόμενο πιάτο θα βρίσκεται σε μέση απόσταση 3-4 μέτρων.
Παρατηρώντας το Σύμπαν παρατηρούμε ουσιαστικά το παρελθόν του, δηλαδή πριν όσο χρόνο χρειάζεται το φως να φθάσει στη Γη. Μια έκρηξη που παρατηρήθηκε πρόσφατα στο νεφέλωμα του Μαγγελάνου, έγινε στην πραγματικότητα πριν 160.000 χρόνια. Τα αστέρια που βλέπουμε στον ουρανό μπορεί να έπαψαν να υπάρχουν πριν εκατομμύρια χρόνια. Ένας υποθετικός παρατηρητής μας από τον γειτονικό Γαλαξία της Ανδρομέδας σήμερα θα έβλεπε τους ανθρώπους όπως ήταν πριν 2 εκατομμύρια χρόνια, δηλαδή όταν κατέβηκαν από τα δένδρα και προσπαθούσαν να βαδίσουν με τα δύο πόδια!
Ένας υποθετικός ταξιδιώτης ταξιδεύοντας με την ιλιγγιώδη ταχύτητα του φωτός θα θέλει περίπου 1 δευτερόλεπτο για να φθάσει στο φεγγάρι, 8,5 λεπτά στον Ήλιο και μερικές ώρες για να βγει από το ηλιακό σύστημα. Για το κοντινότερο στον ήλιο άστρο, το Α του Κενταύρου, το ταξίδι θα διαρκέσει 4,3 χρόνια. Θα χρειαστεί 100.000 χρόνια για να διασχίσει τον Γαλαξία μας και 2 εκατ. χρόνια να φθάσει στον κοντινότερο γαλαξία την Ανδρομέδα. Θα κάνει μια στάση για τσίπουρο με τους εξωγήινους σύμφωνα με τους στίχους του τραγουδιού του Θαν. Παπακωνσταντίνου, «Εκεί μακριά στην Ανδρομέδα πίνουν τσίπουρο και τρων λακέρδα, κάτι όντα περίεργα κι ωραία είναι μόνα και ψάχνουν για παρέα». Αν αποφασίσει να συνεχίσει το ταξίδι θα κουραστεί λίγο περισσότερο. Θα χρειαστεί 14 δισεκατομμύρια χρόνια για να φθάσει στα όρια του σύμπαντος διασχίζοντας δισεκατομμύρια Γαλαξίες, που ο καθένας αποτελείται κατά μέσον όρο από 100 δισεκατομμύρια αστέρια!
Κάτι σαν μικρό χρονικό της γης και του ανθρώπου
Ο Γ. Γραμματικάκης περιγράφει με γλαφυρό τρόπο την ιστορία της γης και της ζωής πάνω σ’ αυτήν στα 5 δισεκατομμύρια χρόνια όταν κάποια κομμάτια αποσπάστηκαν από τον ήλιο για να κάνουν τους πλανήτες.
Ας αντιστοιχίσουμε, γράφει, αυτήν την ιστορία των περίπου πέντε δισεκατομμυρίων ετών με κάτι πιο προσιτό στη σκέψη: τη διαδρομή ενός και μόνον ημερολογιακού έτους. Η πρώτη του ημέρα – η 1η Ιανουαρίου – ταυτίζεται με τον σχηματισμό του πλανήτη μας και η τελευταία – η 31η Δεκεμβρίου – με το «σήμερα». Για τους δύο πρώτούς μήνες αυτού του υποθετικού έτους, μέχρι δηλαδή τις αρχές Μαρτίου, δεν υπάρχουν αρκετά στοιχεία. Η Γη είναι, πιθανόν, μια στροβιλιζόμενη μάζα αερίων και σκόνης, ενώ στη συνέχεια στερεοποιείται και αποκτά μια δηλητηριώδη ατμόσφαιρα. Η ζωή εμφανίζεται μέσα στον Απρίλιο, ενώ έχουν περάσει ήδη εκατό μέρες από την αρχή. Έκτοτε, και για πολλούς μήνες, υπάρχει πάλι μια σχετική ασάφεια ως προς τη διαμόρφωση του πλανήτη. Η σύγκρουση των τεκτονικών πλακών δημιουργεί ηπείρους, οροσειρές και βαθύτατα ωκεάνια ρήγματα, ενώ η εξέλιξη της ζωής προχωρά με ανεπαίσθητα βήματα. Είναι μόνο στα μέσα Νοεμβρίου – σαράντα πέντε ημέρες πριν από το «σήμερα» – που η ζωή κυριαρχεί στους ωκεανούς. Προς τη στεριά εξέρχεται δεκαπέντε μέρες αργότερα. Κατά τα μέσα Δεκεμβρίου, την επιφάνεια της Γης καλύπτουν δάση, λουλούδια και πρωτόγονες μορφές ζώων. Μια εβδομάδα πριν από σήμερα, οι δεινόσαυροι κυριαρχούν, ενώ οι ανθρωπόμορφοι πίθηκοι εμφανίσθηκαν πριν λίγες ώρες και ο Homo sapiens πριν από μία ώρα.
Σ’ αυτήν τη μία και μόνον ώρα στη διαδρομή ενός ολόκληρου έτους, επισυμβαίνει ουσιαστικά η ανθρώπινη εξέλιξη. Λίγα μόνον λεπτά κατέχει η γραπτή ανθρώπινη ιστορία. και μόνο σε μερικά δευτερόλεπτα μετρείται η περίοδος που η επιστήμη και η τεχνολογία μετατρέπουν τον άνθρωπο, από υπόδουλο, σχεδόν σε κυρίαρχο του φυσικού κόσμου.
Κυρίαρχο ναι, όχι όμως και αναγκαστικά σοφότερο.
Η Γη είναι ένας από τους μικρούς πλανήτες του ηλιακού συστήματος – με μόλις το ένα εκατοστό της συνολικής μάζας των – με το μόνο ενδιαφέρον την ιδιομορφία του. Όλοι μαζί οι πλανήτες έχουν λιγότερο από το ένα χιλιοστό της μάζας του ήλιου. Ο ήλιος ένα μικρό άστρο από τα 200 δισεκατομμύρια του γαλαξία. Ο γαλαξίας μας ένας ασήμαντος από τα πολλά δισεκατομμύρια γαλαξιών του σύμπαντος. Και ανάμεσά τους ο άνθρωπος. Πάλι κλέβοντας από τον Γραμματικάκη «ο μετέωρος άνθρωπος έποικος ενός ιδιόμορφου πλανήτη, ενός μικρού άστρου, ενός ασήμαντου γαλαξία, γνώστης της ακραίας του ήττας («Δεν γνωρίζω τίποτα» γράφει ο Μπόρχες «ούτε και την ημερομηνία του θανάτου μου») αυτός ο άνθρωπος τολμά εν τούτοις να θέσει ερωτήματα που αγγίζουν την ίδια του την ύπαρξη και την ύπαρξη του κόσμου».
Θαμπή γαλάζια κουκίδα
Ζαλισμένοι από τα προηγούμενα ασύλληπτα νούμερα να επανέλθουμε στη Γη. Το πιο ιστορικό ταξίδι ανθρώπινου αντικειμένου σχεδιάστηκε και εκτελέστηκε με το πρόγραμμα Βόγιατζερ (ταξιδιώτης) το 1977 από μια ομάδα επιστημόνων – ένας από τους επικεφαλής και ο Έλληνας Σταμάτης Κριμιζής.
Τα Βόγιατζερ 1 και 2 σχεδιάστηκαν για την εξερεύνηση των πλανητών του Ηλιακού συστήματος. Πρόκειται για μη επανδρωμένα διαστημοσκάφη, που πέρασαν πολύ κοντά στους πλανήτες Δία, Κρόνο, Ουρανό και Ποσειδώνα, στέλνοντας μοναδικές φωτογραφίες. Συνέχισαν το ταξίδι τους και μετά περίπου 35 χρόνια ήταν το πρώτο ανθρώπινο αντικείμενο που ξέφυγε από τα όρια του ηλιακού συστήματος, πράγμα που ανακοίνωσε επίσημα το 2012 ο πρόεδρος Ομπάμα. Μετά 100.000 χρόνια το πρώτο αυτό ανθρώπινο αντικείμενο θα προσεγγίσει το κοντινότερο στον Ήλιο άστρο το Α του Κενταύρου σε απόσταση 4,3 έτη φωτός.
Μαζί τους τα δύο σκάφη είχαν από μια χρυσή πλάκα με μηνύματα για άλλους πολιτισμούς «Ήρθαμε ειρηνικά από τον πλανήτη Γη» ως επίσης ήχους, μουσικές και φωτογραφίες. Για να μπορέσουν να «διαβάσουν» τα μηνύματα τα όντα που υποτίθεται θα τα βρουν έπειτα από εκατοντάδες χιλιάδες ή και εκατομμύρια χρόνια στην απειροελάχιστη πιθανότητα να γίνει κάτι τέτοιο, επιστρατεύτηκε η φαντασία και επιστήμη. Η μοναξιά του πλανήτη μας και η ανάγκη των ανθρώπων να επικοινωνήσουν με άλλα όντα έξω από αυτόν σε όλη της την μεγαλοπρέπεια!
Λίγο πριν την έξοδο προς το αχανές μεσοαστρικό διάστημα και την παντοτινή σιγή των σημάτων έστρεψαν την κάμερα προς τα πίσω και έστειλαν μια φωτογραφία. Γεμάτη από φωτεινές κουκίδες από τα άστρα του ουρανού και τους πλανήτες του ηλιακού συστήματος και ανάμεσά τους μια θαμπή γαλάζια κουκίδα, μόλις διακρινόμενη, η Γη μας. Ένας από τους επικεφαλής επιστήμονες του προγράμματος, ο Καρλ Σαγκάν (1934 – 1996) έγραψε ένα εκπληκτικό σχόλιο γι’ αυτή τη θαμπή γαλάζια κουκκίδα (plale blue dot).
«…ΚΟΙΤΑΞΤΕ ξανά αυτή την κουκκίδα. Είναι το εδώ. Το σπίτι μας. Εμείς. Επάνω της, όσοι αγαπάτε, όσοι ξέρετε, όσοι είχατε ποτέ ακουστά, όποιο ανθρώπινο ον υπήρξε ποτέ, έζησαν τη ζωή τους. Το άθροισμα χαράς και πόνου, χιλιάδες σίγουρες για τον εαυτό τους θρησκείες, ιδεολογίες και οικονομικές θεωρίες, κάθε κυνηγός και τροφοσυλλέκτης, κάθε ήρωας και δειλός, κάθε δημιουργός και καταστροφέας του πολιτισμού κάθε βασιλιάς και χωρικός, κάθε μητέρα και πατέρας, ελπιδοφόρο παιδί, εφευρέτης και εξερευνητής, κάθε δάσκαλος ηθικής, κάθε διεφθαρμένος πολιτικός, κάθε «superstar», κάθε «υπέρτατος ηγέτης», κάθε άγιος και αμαρτωλός στην ιστορία του είδους μας, έζησαν εδώ σε έναν κόκκο σκόνης, αιωρούμενο σε μια ηλιαχτίδα.
Η Γη είναι ένα πολύ μικρό πάλκο, σε μια τεράστια κοσμική αρένα. Σκεφτείτε τα ποτάμια αίματος που χύνονται από όλους αυτούς τους στρατηγούς και αυτοκράτορες, ώστε, εν δόξα και τιμή να γίνουν στιγμιαίοι άρχοντες ενός κλάσματος μιας κουκκίδας. Σκεφτείτε τις ατέρμονες βιαιότητες που μας προκαλούν οι κάτοικοι μιας γωνιάς αυτού του πίξελ στους ελάχιστα διαφορετικούς κατοίκους κάποιας άλλης γωνιάς, πόσο τακτικά παρεξηγούνται, πόσο πρόθυμοι είναι να σκοτώσουν ο ένας τον άλλο, πόσο θερμά είναι τα μίση τους. Την πόζα μας, τη φανταστική βαρύτητα του εγώ μας, την αυταπάτη ότι κατέχουμε μια προνομιούχο θέση στο Σύμπαν, αμφισβητεί αυτή η κουκκίδα θαμπού φωτός…».
Ευτυχισμένο το 2021.
Ο Σπειροειδής γαλαξίας Messier 81. Λίγο μεγαλύτερος από τον δικό μας.
Περιέχει 250 δισεκατομμύρια αστέρια.
Νεφέλωμα Crab. Με διάμετρο 11 και σε απόσταση 6.300 ετών φωτός και διευρύνεται με ταχύτητα περίπου 1.500 χιλιόμετρα το δευτερόλεπτο. Στο κέντρο του ένας αστέρας Fulsar (αστέρας νετρονίων) που περιστρέφεται γύρω από τον άξονά του 30 φορές το δευτερόλεπτο.